Czym jest propolis? Skład, właściwości i zastosowania lecznicze

Propolis to produkt o złożonym składzie, wytwarzany przez pszczoły i niektóre błonkówki z tzw. "pszczelego kitu" i "balsamu pyłkowego". W tym przypadku określenie "pszczelego kitu" sprowadza się do surowców roślinnych, a "balsam pyłkowy" do zawartości pozyskiwanej bezpośrednio z organizmów. Czym jest propolis, jakie ma właściwości i na co go stosować.

Czym jest propolis?

Propolis to wysoce kleista żywica o dużej gęstości. Zapach jest dość charakterystyczny i ciężko przyrównać go do czegokolwiek. Barwa tylko w wyjątkowych przypadkach jest czarna, a na ogół żółta, brązowa lub pomarańczowa. Jeśli propolis zostanie zamknięty w pomieszczeniu poniżej temperatury 15 stopni, stwardnieje i łatwo będzie się rozpadał na bursztynowe drobinki, natomiast w pomieszczeniu o temperaturze powyżej 36 stopni, stanie się bardzo elastyczny, miękki, gumowaty, plastyczny, lepki. Powyżej temperatury 70 stopni, przejdzie w dwufazową substancję, a powyżej 90 stopni stopnieje niczym lód i stanie się cieczą.

Propolis znany był już w starożytności. Jego zawartość może być naprawdę różnorodna, w zależności od wielu czynników. Nazwa wywodzi się od greckich wyrazów: "pro", co znaczy tyle co "przed" oraz "polis" - miasto, a więc całe określenie oznacza przedmurze lub mur obronny. Skąd ten pomysł? Propolis służy jako materiał wzmacniający i jednocześnie uszczelniający ul. Zapobiega przedostawaniu się do wewnątrz nieproszonych gości, takich jak bakterie czy grzyby. Pszczoły używają go również jako środka dezynfekcyjnego. Nim przedostaną się do ula, muszą przejść przez odkażającą barierę, zapobiegającą przedostawaniu się do ula chorób, które mogłyby wyniszczyć pszczelą populację np. zgnilca amerykańskiego. Większa część substancji w nim zawartych, zwana "kitem pszczelim" pozyskiwana jest z roślin, natomiast mniejsza - "balsam pyłkowy", z pszczelich organizmów.

Najczęściej propolis wykorzystuje się do produkcji alkoholowych środków medycznych, np: nalewek, które mają działanie lecznicze. Otrzymany preparat wykorzystuje się do leczenia grypy oraz infekcji bakteryjnych, grzybiczych, wirusowych.

Nalewka, krople z propolisu

Skład propolisu

Propolis ma niezwykle złożony skład chemiczny. Znajdziemy w nim ok. 300 różnych składników, których procentowa zawartość zmienia się w zależności od wielu czynników, m.in: od tego, z jakich roślin zbierany jest pyłek, od żywic, od czasu trwania zbiorów, od klimatu i szerokości geograficznej terenu. W Polsce pszczoły pozyskują surowce z pączków liściastych drzew, takich jak: olcha, topola, brzoza, dąb, kasztanowiec, jesion, a ponadto, z uszkodzonej kory drzew iglastych: świerk, sosna, jodła. Niemalże identycznie złożony jest propolis pochodzący z Bułgarii, USA, Albanii, Wielkiej Brytanii, Afryki Północnej, Azji Zachodniej.

Propolis złożony jest z:

• 40-50% żywic,
• 20-30% wosków,
• 14-16% polifenoli,
• 2-2,5% polisacharydów,
• ok. 10% związków lotnych, domieszek pyłkowych, biopierwiastków (żelazo, kobalt, krzem, cynk, magnez, selen, fosfor, miedź) w różnych ilościach.

Polifenole stanowią najlepiej poznaną grupę substancji czynnych biologicznie. Należą tu flawonoidy, kwasy fenolowe, kumaryny, aldehydofenole, ketofenole. Do najważniejszych kwasów fenolowych zawartych w propolisie należą: kwas ferulowy, kumarynowy, kawowy, salicylowy, galusowy, gentyzynowy, wetratrowy, cynamonowy i wanilinowy. Do najbardziej wartościowych flawonoidów zalicza się kemferol, kwercetynę, ramnetynę, apigeninę, pinostrobinę, pinocembrynę, akacetynę, galanginę oraz wszystkie ich formy prekursorowe.

Lecznicze właściwości propolisu

Aktywnymi biologicznie substancjami obecnymi w propolisie są polifenole, a przede wszystkim: fenolokwasy i flawonoidy, terpenoidy, triterpeny i monoterpeny, steroidy. Podstawową i najważniejszą właściwością propolisu jest działanie:

• przeciwbakteryjne,
• przeciwwirusowe,
• przeciwgrzybicze,
• przeciwbólowe,
• antyoksydacyjne,
• modulujące funkcjonowanie układu odpornościowego.

Propolis nie bez powodu stosowany jest do leczenia infekcji dróg oddechowych, w leczeniu wrzodów żołądka i przewlekłych stanów zapalnych jelit, a także zmian skórnych:

• czyraków,
• owrzodzeń,
• ropni,
• żylaków,
• stanów zapalnych żył,
• trudno gojących się ran,
• oparzeń,
• wyprysków,
• krost,
• trądziku,
• obrzęków,
• w schorzeniach dróg moczowo-płciowych.

Wykazano, że propolis ma korzystne działanie na układ sercowo-naczyniowy, głównie z uwagi na działanie:

• hipotensyjne,
• przeciwpłytkowe,
• przeciwagregacyjne,
• antyzapalne,
• przeciwutleniające.

Działa inotropowo dodatnio, tzn. umożliwia poszerzanie naczyń krwionośnych. Ma to szczególne znaczenie w wypadkach incydentów wieńcowych. Ponieważ, poszerza naczynia krwionośne, większa porcja utlenionej krwi dostanie się do mięśnia sercowego. Istnieje zatem, spora szansa, że uda się zachować większość część komórek serca, przy życiu. Propolis działa jak nitrogliceryna - lek podawany pacjentom w trakcie zawału, przez ratowników medycznych. Uznaje się, że nitrogliceryna pozwala zyskać dodatkowy czas dotarcia na oddział reperfuzji, co może okazać się zbawienne dla pacjenta.

Propolis działa wysoce kardioprotekcyjnie, poprzez aktywację białek działających ochronnie na mięsień sercowy. Białka ochraniają przed wolnymi rodnikami, inicjującymi stres oksydacyjny. Uważa się, że z uwagi na szczególne właściwości ochrony sercowej, może stanowić czynnik decydujący o zastosowaniu chemioterapii z wykorzystaniem cisplatyny lub doksorubicyny. Propolis wykazuje ponad przeciętne możliwości uszczelniania naczyń. W niektórych przypadkach zaleca się stosowanie zewnętrzne. Znane są wyroby zewnętrzne z propolisu w postaci tabletek, kapsułek, granulek, czopków, globulek, aerozoli, pudrów, polecanych przy pleśniawkach, odmrożeniach, oparzeniach, czyrakach, opryszczce, zajadach oraz w sytuacjach występowania rzęsistkowicy i zakażeń dróg moczowo-płciowych.

Na co stosować propolis? Zastosowania lecznicze propolisu

Helicobacter pylori jest czynnikiem najczęściej powodującym choroby żołądkowo-jelitowe i wrzody. Badania naukowe wykazały, że H. pylori posiada zdolność do produkcji deformylazy peptydowej - enzymu, który eliminuje grupę N-końcową formylową, u bakterii, dzięki czemu możliwe staje się związanie kilku aminokwasów ze sobą (alanina-asparagina) oraz rozszczepienie niektórych białek.

Nowo opracowane metody leczenia opierają się na mikrocynach, które wnikają do wnętrza komórki bakteryjnej dzięki porynom OmpF i mogą aktywnie przemieszczać się przez całą błonę komórkową dzięki transportującemu białku ABC-YejABEF. Mikrocyny aktywacji ulegają dopiero we wnętrzu bakterii. Tutaj deforymylaza peptydowa usuwa najpierw, zgodnie ze swoimi kompetencjami grupę N-końcową, a potem wiąże aminokwasy i rozszczepia białka. W efekcie uwolnione zostają luźne i jednocześnie toksyczne związki pochodzące z mikrocyny, które po odpowiedniej modyfikacji mogą stać się inhibitorem (związkiem blokującym) syntetazy aspartylo-tRNA, co jest sygnałem do zaprzestania produkcji białek. W ten sposób działa np. mikrocyna C7-C51, która dopiero po przedostaniu się do wnętrza komórki, ujawnia swoje antymikrobiologiczne właściwości. Jest to mechanizm tzw. "konia trojańskiego", gdzie odpowiednia mikrocyna naśladuje cząsteczki bakteryjne, a po przedostaniu się do jej wnętrza, ukazuje swoje prawdziwe oblicze.

Walka z Helicobacter pylori

Okazuje się, że związki zawarte w propolisie, a szczególnie kwas kawowy (CAPE) wykazują silnie antybiotyczne działanie. Inne badania naukowe, donoszą, że CAPE wykazuje również właściwości blokujące wejście substratu w centrum aktywne, w związku czym, uniemożliwia bakteryjny podział. Stąd, istnieje możliwość, że propolis stanie się naturalnym lekiem, przeciwko Helicobacter pylori. Zresztą nie tylko przeciwko H.pylori, ale i Escherichia, Klebsiella, Salmonella, Shigella, Yersinia, Proteus, bo także i one są wrażliwe na działanie mechanizmu konia trojańskiego z wykorzystaniem kwasu kawowego, jako surowca.

Ester fenetylowy kwasu kawowego posiada także, szczególne możliwości wywoływania u komórek chorobowo zmienionych, apoptozy, programowanej śmierci, hamuje przerzuty i zmniejsza wrażliwość komórek na promieniowanie.

Przeciwbakteryjne działanie propolisu może wynikać z hiperaddycyjnego działania flawonoidów i hydrokykwasów. Dużą zaletą związków polifenolowych jest możliwość oddania przynajmniej jednego elektronu reaktywnemu związkowi, który wówczas staje się nieaktywny. W przypadku bakterii, istnieje możliwość wygenerowania w pobliżu wolnego rodnika, który będzie w stanie zaatakować najbliżej znajdujący się obiekt, a więc błonę bakteryjną. Zmianie ulega wówczas, jej potencjał elektryczny i poprzeczny gradient, wobec czego zmienia się przepuszczalność określonych związków przez jej powłokę. Bakteria staje się w końcu niezdolna do pobierania ATP, czyli energii z otoczenia i jej wykorzystywania. Z biegiem czasu traci też na jakości zewnętrzna otoczka bakteryjna, co sprawia, że ta staje się eksponowana na ziarnistości wydzielane przez granulocyty, w tym makrofagi. Bakterie bez otoczki są o wiele bardziej podatne na uszkodzenia.

Działanie antywirusowe propolisu

Propolis i jego pochodne mogą hamować rozprzestrzenianie się wirusów. Badania in vitro wykazały wpływ propolisu na DNA i RNA różnych wirusów, w tym Herpes simplex typu I, adenowirusa typu II, wirusa polio. Obserwowane efekty obejmują redukcję w namnażaniu wirusów, a nawet właściwości wirusobójcze. Frakcje propolisu wpływają na replikację wirusów krowianki i wirusa NewCastle. Wyizolowane z propolisu ferulat izopentylu hamuje zakaźną aktywację wirusa "A" z Hongkongu.

Potencjał przeciwutleniający propolisu

Z uwagi na duży potencjał antyutleniający, propolis może być stosowany jako żywność funkcjonalna. Zdolność antyoksydacyjna umożliwia zapobieganie wielu chorobom, a przede wszystkim schorzeniem krążeniowym, miażdżycy, cukrzycy, żylakom, otyłości i nowotworom. Ochronne systemy komórkowe przeciwdziałają uszkodzeniom wywołanym przez Reaktywne Formy Tlenu (RFT). Wolne rodniki i inne związki utleniające mają ogromne znaczenie w mechanizmie zatruwania organizmu i wywoływania patologicznych zmian. Rodniki powodują uszkodzenia oksydacyjne w biomolekułach, takich jak: węglowodany, białka, lipidy, kwasy nukleinowe, które mogą inicjować zmiany w komórkach, powodować nie tylko śmierć, ale i przemiany, wykraczające poza pewną dopuszczalną granicę. Eksponowanie komórek żywych na silne toksyny, jest jak drażnienie tkanek - może zabić, ale i spowodować, że komórka przystosuje się do ciężkich warunków. Na skutek zmiany w DNA, spowodowanej utlenieniem kwasów nukleinowych, pojawiły się nowe, silniejsze organelle, sprawniejszy system obrony i o wiele większe ilości hormonów odpowiadających za wzrost i rozwój komórki. Próbą przeżycia, ta będzie się dzielić bez końca, dając początek innym, takim samym jak ona, które pod wpływem wspomnianego czynnika, nadal mogą się zmieniać. Każda komórka o wyjątkowych właściwościach posiada zmutowane geny - to jest komórka nowotworowa. Aby nie dopuścić do jej powstania należy unikać toksyn i nie dopuszczać do utleniania komórkowych struktur. Tę rolę przypisuje się polifenolom - bardzo ważnym, silnym antyoksydantom, które wbudowują się w błony komórkowe. Już 1 cząsteczka antyoksydacyjna jest w stanie ocalić tysiące łańcuchów lipidowych budujących błony komórkowe, a przy okazji nie dopuścić do uszkodzenia kwasów nukleinowych, budujących jądrowe DNA.

Kwasy nukleinowe wzmacniają również działalność enzymów ochronnych, kontrolujących podziały komórkowe, zwłaszcza w bardzo podatnej na pomyłki fazie mitotycznej G2/M. Zadaniem enzymów ochronnych jest nakierowanie na drogę lizy nieprawidłowo uformowanych białek lub wdrożenie procesów naprawczych, zwłaszcza gdy w grę wchodzi DNA. Polifenole wykazują umiejętność chelatowania jonów metali przejściowych, dzięki czemu nie dopuszczają do rozwoju oksydacyjnego stresu.

Propolis na stany zapalne

Proces zapalny wywoływany jest przez kilka substancji chemicznych lub biologicznych, w tym przez prozapalne białka - cytokiny, związki chemiczne o małej masie cząsteczkowej. Według badań prowadzonych przez Griswalda i Adamsa oraz Cho i wsp., w 2004 r, enzymami najbardziej powiązanymi z rozwojem stanu zapalnego jest cyklooksygenaza-2 (COX-2) oraz jej izoforma - COX, która inicjuje przemianę kwasu arachidonowego w prostaglandyny - kolejne czynniki inicjujące zapalenie. Kolejną izoformą jest cyklooksygenaza-1 (COX-1), która reguluje homeostazę organizmu, dba o zachowanie równowagi między wolnymi rodnikami, a antyoksydantami. Ostatnie 30 lat badań dowiodło, że przeciwzapalne właściwości propolisu wynikają z obecności znaczącej liczby flawonoidów, które powstrzymują postęp stanu zapalnego, wywołanego przez różne środki. Wśród flawonoidów, dużym zainteresowaniem cieszy się galangina. Ten związek wykazuje sporą zdolność do hamowania cyklooksygenaz (COX) oraz ogranicza ekspresję genową dla COX-2 (zapobiega odczytywaniu informacji genetycznej, co powstrzymuje powstawanie związków dla tego białka). Ester fentylowy kwasu kawowego (CAPE) hamuje natomiast, uwalnianie kwasu arachidonowego z błony komórkowej, co powoduje zahamowanie działalności COX-2 i COX-1. Te dane zostały potwierdzone w badaniach prowadzonych przez Lee w 2004 r. Przeciwzapalne działanie chryzyny, także bogato obecnej w propolisie odkryte zostało przez Kim i wsp., w 2002 r. Mechanizm działania związany jest z tłumieniem prozapalnego działania COX-2 i indukowanej syntazy azotu (iNOS) - enzymu sprzyjającego rozwojowi zapalenia.

Stan zapalny to mechanizm organizmu, którego istotą jest ułatwienie drogi komórkom immunologicznym (NK - Natural Killers, monocyty, makrofagi, granulocyty) do miejsca zakażenia. Faktem jest, że w miejscu, gdzie drobnoustroje chorobotwórcze wnikają do organizmu, uwalniane są mediatory stanu zapalnego, przywołujące właśnie w to miejsce, komórki, które mogą pomóc. Droga bywa trudna. Wobec tego włączeniu ulegają mechanizmy indukujące gorączkę i poszerzenie naczyń krwionośnych. Dzięki temu, komórki immunologiczne dość szybko docierają w miejsce infekcji i mogą tu aktywnie zwalczać patogeny. Rzecz w tym, że jeśli odporność ustroju jest słaba, a komórki odpornościowe niskiej jakości, stan zapalny może rozwijać się bez końca, czego przykrym efektem może być sepsa czy śmierć czerwonych krwinek. Przeciwzapalne działanie propolisu jest więc, bardzo ważne. Flawonoidy zawarte w propolisie działają także immunostymulująco - uczą komórki odpornościowe, jak rozpoznać wroga, by te szybciej podejmowały atak na intruza, przy minimalnych objawach stanu zapalnego (gorączka, obrzęk, ból, zaczerwienienie).

Propolis warto przyjmować szczególnie w porze jesienno-zimowej i podczas grypy czy zapalenia gardła i górnych dróg oddechowych. Badania naukowe wykazały, że leczenie z wykorzystaniem propolisu przynosi szybką ulgę, umożliwia ekspresowy powrót do zdrowia i niebagatelnie wzmacnia odporność.